Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарау бойынша сот талқысы

Бірінші сатыдағы сотта азаматтық істі қарау бойынша сот талқысы

 Қарағанды облысының

мамандандырылған ауданаралық

 экономикалық сотының судьясы Ержан Ғабдуллин

Сот талқысының түсінігі және маңызы. Сот талқысының белгілері. Істі қарауды кейінге қалдыру. Азаматтық іс бойынша сот өндірісін тоқтата тұру. Істі шешім шығармай аяқтау.

Сот талқысының түсінігі және маңызы. Азаматтық іс жүргізудің үшінші сатысы - бұл сот талқысы. Бұл істі шешуменен аяқталатын іс жүргізудің маңызды әрі негізгі кезеңі. Сот - талқысы - іс жүргізудің негізгі сатысы, ол орталықтанған кезең болып табылады, себебі дәл осы кезеңде сот оның алдында тұрған негізгі міндеттерді орындайды: істі негізі бойынша шешу- тараптар арасындағы дауды құқықтық қатынастарды реттеу, соттық қызметтің тәрбиелік әсерін қамтамасыз ету, заңды және жеке тұлғалардың заңмен қорғалатын мүдделері мен бұзылған құқықтарын қалпына келтіру.

Сотта іс қарау, яғни сот талқысы азаматтық іс жүргізудің маңызды кезеңі болып табылады, онда ең алдымен сот мәжілісінде істі қарау барысында сот субъективті құқықтар және қорғалатын мүдделерді қорғау, тәрбиелік әрекеттер жүзеге асыру бойынша негізгі міндеттерді орындайды. Мұнда әділ соттың барлық қағидалары толығымен әрекет етеді, дәлелдемелерді жан - жақты және объективті зерттеулер негізінде істі дұрыс шешу үшін маңызды болып табылатын мән - жайлар анықталады, нақты құқықтардың негізінде тараптардың құқықтары мен заңды міндеттері анықталады және дау бойынша сот мемлекет атынан шешім шығарады.

Осы сатыда сот төрелігі жүзеге асырылады. Мұнда негізінен заңдарды бұлжытпай орындау және жалпыға бірдей әрекеттерді құрметтеуге тәрбиелеу мақсатында соттар азаматтар санасына әсер тигізуін қамтамасыз етеді.

Істі негіз бойынша қарау төрағалық етушінің іс материалдарын жариялаудан басталады. Тараптардың түсініктерінде мыналар қамтылуы тиіс, талаптың мәнісі және жауапкердің қарсылығы, талапты және қарсылықты негіздейтін мән - жайлар. Іске қатысушы тұлғалардың пікірлерін тыңдай отырып, судья істің мән - жайларын зерттеуге, дәлелдемелерді қарастыруға және тексеруге кіріседі.

Азаматтық іс бойынша сот өндірісін тоқтата тұру. Іс жүргізуді тоқтата тұру - бұл іс бойынша процессалдық әрекеттерді белгісіз мерзімге тоқтату. Үзіліс - сот мәжілісінің жүрісін немесе процесті жалғастыруға кедергі ететін әрекеттер салдарынан қысқа уақытқа тоқтату.

Үзілістің аяқталуы процестің жалғасуына әкеледі. Айрықша күрделі істер бойынша дәлелді шешім шығару бес күннен аспайтын мерзімге дейін қалдырылуы мүмкін. Сот талқысының аяқталуы шешімнің қорытынды бөлімін жария еткен сәттен бастап саналады. Осы сәттен кейін сот ісінің жүру қағидасы тоқтатылады. Істі қараудың кейінге қалдырылуы істі қарауға дайындықтың нашар болуының салдары немесе сот мәжілісінде олардың қатысуынсыз іс қаралмайтын жағдайларда тұлғалардың келмей қалуына байланысты болады.

Іс жүргізуді тоқтата тұру - заңда қарастырылған сот өндірісінің жүруіне кедергі келтіретін мән - жайлардың туындауына байланысты іс бойынша барлық процессуалдық әрекеттерді уақытша және толық тоқтату.

ҚР АПК-нің 272 - бабына сәйкес сот іс жүргізуді тоқтата тұруға мынадай жағдайларда міндетті:

1. Сот:

 1) егер даулы құқықтық қатынас құқық мирасқорлығына жол беретін болса, азамат қайтыс болған немесе заңды тұлға қайтадан ұйымдастырылған, таратылған;

 2) азамат заңда белгіленген тәртіппен әрекетке қабілетсіз деп танылған;

 3) жауапкер Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің жауынгерлік іс-қимылдарға қатысушы бөлімдерінде, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарында болған немесе Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің жауынгерлік іс-қимылдарға қатысушы бөлімдерінде, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарында жүрген талап қоюшы өтініш берген;

 4) азаматтық, қылмыстық немесе әкімшілік сот ісін жүргізуде қаралып жатқан басқа істің шешілуіне дейін бұл істі қараудың мүмкіндігі болмаған;

 5) егер ол осы іс бойынша қолданылуға тиіс заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайтындығын байқаған және осы актінің конституцияға сәйкес еместігін тану туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған, сондай-ақ Конституциялық Кеңестің басқа соттың бастамашылығымен осы іс бойынша қолданылуға тиісті нормативтік құқықтық актінің конституцияға сәйкес келетіндігін тексеріп жатқандығы белгілі болған;

 6) құқықтық көмек көрсету туралы тапсырмамен шет мемлекеттің сотына өтініш жасаған;

 7) тараптар медиатормен медиация жүргізу туралы шарт жасасқан жағдайларда іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға міндетті. Медиацияны жүргізу мерзімін ұзартқан кезде тараптар бұл туралы бірлескен жазбаша хабарламамен сотқа хабарлауға тиіс;

 8) бала туралы дауға байланысты іс бойынша соттың заңсыз түрде Қазақстан Республикасына алып өткен немесе Қазақстан Республикасында ұсталып отырған баланы қайтару туралы немесе егер бала Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта көрсетілген, осы балаға қатысты қолданылуға жатпайтын жасқа толмаған болса, балаға қатысты қол жеткізу құқықтарын жүзеге асыру туралы Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарт негізінде берілген арызды іс жүргізуге қабылдау туралы сот ұйғарымының көшірмелері келіп түскен жағдайларда іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға міндетті.

ҚР АПК-нің 273-бабының талабына сәйкес

Сот іс жүргізуді іске қатысушы тұлғалардың арызы бойынша немесе өз қарауы бойынша тоқтата тұруға құқылы:

 1) тарап Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарында шақыру бойынша әскери қызметте болған немесе ол басқа да мемлекеттік міндетті орындау үшін тартылған;

 2) заңды тұлғалар өкілдерінің іске қатысатын жағдайларын қоспағанда, тарап істі қарау мерзімінен асатын уақытта қызметтік іссапарда болған;

 3) заңды тұлға өкілдерінің іске қатысатын жағдайларын қоспағанда, тарап медициналық ұйымда стационарлық емдеуде болған;

 4) қаралып жатқан іс бойынша құқықтық көмек көрсету туралы сотқа тапсырылған өтініш;

 5) бала асырап алу туралы істер бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган асырап алушылардың тұрмыс жағдайын зерттеуді тағайындаған;

 6) сот сараптама тағайындаған;

 7) сотта медиация жүргізілген немесе партисипативтік рәсім жүргізілген;

 8) осы Кодекстің 133-бабында көзделген жағдайларда жауапкер және (немесе) бала іздестіруде болған жағдайларда іске қатысатын адамдардың арызы бойынша немесе өз бастамасымен іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұра алады.

ҚР АПК-нің 274-баында істі жүргізуді тоқтата тұру мерзімдері көрсетілген:

 1) осы Кодекстің 272-бабының 1) және 2) тармақшаларында көзделген жағдайларда - шығып қалған тұлғаның құқық мирасқоры анықталғанға немесе әрекетке қабілетсіз тұлғаға қорғаншы тағайындалғанға дейін;

 2) осы Кодекстің 272-бабының 3) тармақшасында және 273-бабының 1), 2), 3), 5), 6) және 8) тармақшаларында көзделген жағдайларда - тарап Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрамында болуын тоқтатқанға дейін, ол мемлекеттік міндетті орындауды аяқтағанға дейін, қызметтік іссапардан оралғанға дейін, емдеу мекемесінен шыққанға немесе сырқатынан айыққанға дейін, сарапшының қорытындысын немесе қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қорытындысын сотқа табыс еткенге дейін, жауапкерді іздестіргенге дейін;

 3) осы Кодекстің 272-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда - соттың шешімі, үкімі немесе қаулысы заңды күшіне енгенге дейін;

 4) осы Кодекстің 272-бабының 5) тармақшасында көзделген жағдайларда - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің шешімі күшіне енгенге дейін;

 5) осы Кодекстің 272-бабының 6) тармақшасында, 273-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда - сот құқықтық көмек көрсету туралы тапсырманы орындағанға дейін;

 6) осы Кодекстің 272-бабының 7) тармақшасында және 273-бабының 7) тармақшасында көзделген жағдайларда - медиация, партисипативтік рәсім тоқтатылғанға дейін;

 7) заңсыз түрде Қазақстан Республикасына алып өткен немесе Қазақстан Республикасында ұсталып отырған баланы қайтару туралы немесе Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарт негізінде балаға қатысты қол жеткізу құқығын жүзеге асыру туралы соттың шешімі немесе осы іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы ұйғарым немесе осы Кодекстің 272-бабының 8) тармақшасында көрсетілген арызды соттың қарамай қалдыруы туралы ұйғарымы заңды күшіне енгенге дейін тоқтатыла тұрады.

Соттың іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарымына жеке шағым берілуі немесе прокурордың өтінішхаты келтірілуі мүмкін.

 Істі тоқтата тұруды туғызған мән - жайлар жойылғаннан кейін іске қатысушы тұлғалардың арызы бойынша немесе соттың бастамашылығымен іс жүргізу қайта басталады. Іс жүргізу қайта басталған кезде сот іске қатысушы тұлғаларға азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы әрекеттері бойынша хабарлайды.

 Істі шешім шығармай аяқтау. Ереже бойынша сот талқысы істің негізі бойынша сот нормалардан бас тартып істі шешім шағарусыз аяқтайды. Азаматтық іс жүргізу құқығы іс бойынша сот өндірісін тоқтату және арызды қараусыз қалдыру процестерінің аяқталуының екі нысанын қарастырады. Аталған нысандар негізі бойынша және оларды қолданудың процессуалдық салдары бойынша ажыратылады.

Сонымен, сот өндірісін тоқтату - істің тоқтату нысаны болып табылатын, соттың іс жүргізуді тоқтататын заңмен қарастырылған мән - жайлар.